اگر مقدرات سال آینده در شب قدر رقم می‌خورد، پس تکلیف اختیار انسان در طی سال چه می‌شود؟

همین سؤال به شکل دیگری مطرح شده است: «با توجه به این که مقدرات سال در شب قدر رقم می خورد پس چه حاجتی به تلاش و دعای ما در طول سال است؟»

لازم است ابتدا بدانیم که «قدر» یعنی چه و تعریف درستی از آن داشته باشیم و بدانیم تفاوت «قضا و قدر» چیست؟

الف - «قدر» به معنای «اندازه و اندازه‌گیری» است. همان طور که ما نیز در محاوره‌ی روزمره  می‌پرسیم: طول یا عرض این شیء چه قدر است؟ قیمت آن چه قدر است؟ وزن آن چه قدر است؟ تحصیلات وی چقدر است؟ یا فلان عمل نیک چه قدر ثواب دارد ...؟ چنان چه امام رضا علیه‌السلام در تعریف قدر می‌فرمایند: «هندسة شی ء من طول و العرض و البقاء – یعنی: اندازه هر چیز اعم از طول و عرض و بقا» (بحارالانوار، ج 5، ص 122).

بدیهی است که هر چیزی در این عالم خلقت – اعم از مادی و یا معنوی – قدر، اندازه‌ و محدوده‌ای دارد  همین اندازه‌هاست که سبب حاکمیت قوانین نظم، علیّت، تأثیر و تأثر و رابطه‌ی منطقی بین اجزای عالم و نیز گذشته – حال و آینده می‌گردد.

از آنجا که خالق همه چیز خداوند متعال است و انسان نقشی در تعیین مشخصات و ویژگی‌های آن ندارد، تقدیر نیز تقدیر الهی می‌شود.

قوانین حاکم بر بدن و یا سیر اجزای عالم، توسط انسان خلق نشده است. درست است که انسان اختیار دارد و انتخاب می‌کند، اما نمی‌تواند با انتخاب خود قوانین خلقت را بر هم زند. مثلاً نمی‌تواند بگوید من نمک می‌خورم تا کمبود قند بدنم تأمین شود و یا فوتبال بازی می‌کنم تا در شیمی دانشمند شوم و یا معصیت می‌کنم تا به سعادت دنیوی و اخروی دست یابم، یا فرد نامناسبی برای رفاقت، تجارت، ازدواج یا اداره امور مملکت انتخاب می‌کنم تا در این امور به رشد و کمال برسم. پس از آن که انتخاب کرد، تأثیرش در اختیار او نیست، چون اندازه‌های هر چیزی از سوی خالقش مقدر شده است.

ب - «قضا» حتمی شدن پیدایش یا وقوع چیزی یا حادثه‌ای است. اگر همه شرایط، علل و اسباب بر اساس «قدر» برای پیدایش یا وقوع چیزی یا حادثه‌ای فراهم شد، علت تامه مهیا شده است و پیدایش یا وقوع حتمی است؛ و از آنجا که این ضرورت نیز در اختیار انسان نیست، به آن «قضای الهی» گفته می‌شود. پس اگر علت تامه برای مرگ مهیا شد، انسان می‌میرد، اگر علت تامه برای کسب علم یا ثروت پیدا شد، انسان عالم و ثروتمند می‌گردد و ... .

ج - «شب قدر» در شب قدر نه تنها مقدرات یک ساله‌ی انسان، بلکه مقدرات کل عالم خلقت (کلّ امر) رقم می‌خورد و علم این مقدرات توسط ملائکه و روح (جبرئیل علیه‌السلام)، به محضر خلیفه و حجت خدا در زمین تقدیم می‌گردد. چنان چه فرمود:

«تَنَزَّلُ الْمَلَائِکَةُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم مِّن کُلِّ أَمْرٍ» (القدر، 5)

ترجمه: در آن [شب] فرشتگان با روح به فرمان پروردگارشان براى هر کارى [که مقرر شده است] فرود آیند.

د- «اختیار انسان» یکی از مهمترین علل سرنوشت ساز برای انسان، اختیار خود و حیطه و آثار آن است. اختیار را هم خداوند متعال در انسان متجلی کرده است و از سلسله علل قرار داده است.

پس اگر اندازه‌ها و قدر امری در امور انسان مقدر می‌شود، بر اساس عللی می‌باشد که اختیار انسان یکی از اصلی‌ترین آنهاست. به عنوان مثال: قدر و اندازه‌ی فلان معصیت این است که شرایط برای وقوع فلان بلا مهیا گردد و قدر و اندازه‌ی توبه، انابه، صدقه، نماز اول وقت، صله ارحام، صدقه و ... این است که سلسله علل پیدایش بلا را از بین ببرد و به جایش سلسله علل پیدایش رشد و گشایش را ایجاد نماید.

آن چه در شب قدر مقدر می‌گردد، تعیین اندازه‌های معلول‌ها بر اساس علت‌های به وجود آمده است، در عین حال که اختیار برای تغییر از انسان گرفته نمی‌شود.

پس، انسان می‌تواند که با اختیار خود، شرایطی را ایجاب نماید که علل فراهم شده برای پیدایش حالتی نامطلوب، متغیر گردد. در آن زمان خداوند متعال (بر اساس همان قوانین خلقت که ظل رحمت و حکمتش قرار دارند)، آن علل و نتایج آنها را محو می‌نماید و شرایط دیگر را مقدر می‌نماید.

«هیچ منافاتی ندارد که امری که در شب قدر مقدر شده است در ظرف تحققش به گونه دیگر محقق شود چون کیفیت موجود شدن مقدر، امری است و دگرگونیی در تقدیر، امر دیگر است: همچنان که هیچ منافاتی ندارد که حوادثی، در لوح محفوظ، معین شده باشد ولی مشیت الهی آن را تغییر دهد، چنان که در قرآن کریم آمده است: «یمحواالله مایشاء ویثبت و عنده ام الکتب: (رعد 39) خداوند آنچه را بخواهد (از حوادث مندرج در لوح محو و اثبات) محو و باطل می‌کند و (حوادثی را در آن) مندرج می‌سازد و ام الکتاب (و لوح محفوظ) در نزد اوست. - المیزان، ج 20، ص 332»

مثال: اندازه‌ها (تقدیر) این میزان از بارش باران این است که سیل راه بیافتد – اندازه‌ها (تقدیر) جایگاه و نقشه این شهر نیز این است که سیل وارد شهر خواهد شد – اندازه‌ها و چگونگی مهندسی خانه‌ها نیز به گونه‌ای است که سیلی با این ارتفاع و سرعت، خانه‌های بسیاری را تخریب خواهد کرد – اما اندازه (تقدیر) عقل، اراده و اختیار آدمی نیز این است که می‌تواند با ایجاد مسیل، سد و سایر موانع و نیز تغییر مهندسی خانه‌ها، مانع از ورود سیل و تخریب گردد – این «اختیار» خود یکی از علل مقدر شدن است و هیچگاه از انسان سلب نمی‌گردد و انسان می‌تواند اندازه‌ها (تقدیر) مقدر شده را تغییر دهد. به همین دلیل دعا، توبه، زیارت، احیاء، تلاوت قرآن، کسب معرفت دینی و تفکر و تعقل در شب‌های قدر بسیار توصیه شده است، چرا که تغییر دهنده‌ی اندازه‌های تعیین شده است. دعا در شب‌هاى قدر (و همیشه) که یک کار اختیارى است منشا اثر است و در سرنوشت افراد دخالت دارد.

کلام آخر آن که: مقدرات «کل امر»، تبیین می‌شود، اما در مورد سرنوشت انسان، هیچ ضرورتی ندارد که «تقدیر» حتماً منجر به «قضا»ی الهی شود و می‌تواند با عقل، اراده، اختیار و انتخاب خود، مقدرات را از خوب به بد و از بد به خوب متغیر نماید. و البته این خود نیز تقدیر است.